مجموعه: پشم زرین هنر و هنرمند
پارچه ترمـه بـه پارچه ظريف و لطيفي اطلاق ميشود كه از دو سري نخ تار وپود کـه با دست بافت بافته شده باشد بـه نحوي كه پود درون پشت پارچه بـه صورت آزاد و تراكم پودي آن زياد باشد .جنس آن از كرك و پشم يا ابريشم با طرحهاي اصيل و سنتي ايران هست .
تاريخچه ترمـه
شروع ترمـه بافي درون ايران بـه اوايل دوره صفويه مي رسد هر چند برخي را عقيده بر آنست كه زادگاه اصلي ترمـه قلب آسياي مركزي و ارتفاعات كشمير هست عده اي نيز بر اين باورند كه ترمـه بافي درون ابتدا درايران آغاز گرديد و سپس بـه كشمير راه يافته هست .آنچه درون خصوص اين پارچه بسيار ظريف ميتوان گفت اين هست كه ذوق و سليقه و ابتكار ايرانيان درون ظرافت بافت ،جنس و طرحهاي خيال انگيز آن درون جهان كم نظير ميباشد .اين هنر درون دوره شاه عباس صفوي بـه اوج شكوفايي و تكامل خود دست يافت ، پشم زرین كه شـهره جهان گشت و به يكي از محصولات صادراتي ايران مبدل شد .
مراحل بافت ترمـه :
الف) مواد اوليه مصرفي : نخستين مرحله بافت ترمـه تهيه كردن مواد اوليه آن هست .معمولا ترمـه از پشم و ابريشم مي بافند اما پشم سفيد رايج ترين پشمي هست كه درون بافت ترمـه مورد استفاده قرار مي گيرد زيرا ميتوان آنرا با هر رنگي كه دلخواه هست رنگ آميزي نمود .پشم ترمـه بايد مرغوب باشد و الياف بلندي داشته باشد كه ان ايران و كشمير داراي پشمـهاي نرم و محكم خوبي بوده و تا حد زيادي براق و سفيد هست و بهترين پشم درون ناحيه پهلوها - شكم - پشت گردن و سر وساق پا قرار دارد و معمولا اين پشمـها براي بافت ترمـه استفاده مي گردد .نحوه آماده كردن - ريسيدن و رنگرزي كردن و بافتن پشم درون قرن 16 ميلادي درون ايران پيشرفت زيادي كرد . پشم زرین دوره شاه عباس صفوي را مي توان دوران اوج و شكوفايي صنعت ترمـه بافي عنوان کرد ، بـه دليل اينكه شاه عباس طراحان برجسته اي را از چين وارمنستان بـه ايران دعوت كرد که تا هنر نوين خود را بـه ايرانيان تعليم دهند بـه همين دليل ترمـه هاي آن زمان زيبايي و برجستگي خاصي پيدا كرد .
ب) شستن پشم : بعد از تهيه مرغوب ترين پشم ، اولين قدم تميز كردن پشم از چربي و چرك موجود ومحلول درون آن هست ، كه بايد قبل از رنگرزي انجام شود .ايرانيان معمولا قبل از اينكه پشم ان را قيچي كنند حيوان را 10 دقيقه درون آب ميشويند سپس براي جدا كردن مواد چربي از پشم آن را دربازها (قليا)خيس كرده و سپس چندين بار با آب مي شستند که تا با اينكار ناخالصي ها پاك و پشم براق گردد .
ج ) سفيد كردن پشم : درون ايران از دو روش براي سفيد كردن پشم استفاده ميشود .
روش اول : پشمـها را درون چمنزار پهن مي كردند که تا پس از جذب شبنم و تبخير آن درون روز سفيدتر گردد و اين عمل را چندين مرحله انجام مي دادند .
روش دوم: استفاده از مشتقات گوگرد براي سفيد كردن پشم .
د)ثابت كردن رنگ : بعد از اينكه پشم ها بـه اندازه كافي سفيد شدند ، نوبت رنگ نمودن آنـهاست كه يكي از مـهمترين مراحل تهيه پشم براي بافت ترمـه مي باشد . پشم زرین چون رنگهايي كه مستقيم بكار شوند دوام و ثبات ندارند و رنگرزهاي ايران براي رفع اين مشكل ، از موادي بنام دندانـه استفاده مي كردند . دندانـه ماده شيميايي معدني هست كه توانايي جذب رنگ را درون پشم افزايش مي دهد .براي اينكه دندانـه واكنش مطلوب خود را درون رنگرزي كسب كند بايد قبلآ خالص گردد . رايج ترين دندانـه ها كه درون ايران بكار مي رفتند عبارتند از : زاج سفيد ـ قلع ـ روي ـ كلر ـ سرب و سولفاتهاي ديگر كه مواد معدني و مازوج و برگ سماق و غيره كه مواد گياهي بودند .
ه) رنگرزي بـه وسيله رنگهاي طبيعي و گياهي : رنگ ترمـه هاي ايراني معمولا از گياهان طبيعي تهيه مي شود .اين رنگ ممكن هست از ريشـه ، تنـه ، برگها ، گل ، ميوه و يا پوست گياهان بدست آيد . چون حفظ پارچه هاي ترمـه پشمي بسيار مشكل هست و درون اثر رطوبت و بيد از ميان رفته اند و اطلاعات كمي از رنگ آنـها باقي مانده است.
انواع ترمـه
انواع ترمـه هاي ايراني و كشميري بشرح زير مي باشند:
1- شال چهرقدي : اندازه آن 5/1*5/1 مي باشد و براي روسري يا بقچه بكار مي رود كه هم لچك ترنجي آن متداول بوده و هم نوع گلدار آن .
2- شال راه راه : کـه بر دونوع هست :
الف) شال راه راه پهن
ب) شال راه راه باريك
که هرکدام نوع مصرف خودش را متناسب با سليقه افراد درون استفاده از آنـها دارد .
3- شال اتابكي : از نوع كشميري هست و از پشم بسيار لطيف بافته مي شود.
4- شال بندي : نقشـه آن شبيه لانـه زنبور هست و داخل هر خانـه يك گل يا يك بته مي خورد
5- شال محرمات : بـه نوعي شال راه راه گفته مي شود كه پهناي رههاي آن متفاوت هست .
6- شال كشميري : بـه انواع شالهاي بافت كشمير گفته مي شود كه معروفترين آن نقشـه بته جقه ،نقشـه شاخ گوزني و نقشـه درختي مي باشند.
7- شال زمردي : نوع اعلاي شال كشميري هست كه زمينـه نيلي با نقشـه بته جقه و رنگهاي بسيار زنده بخصوص رنگ سبز زمردي دارد.
8- شال كرمان : بـه تمام شالهاي بافت كرمان گفته مي شودو انواع گوناگون دارد .
9- شال اميري : همچنانكه از نامش پيداست از انواع درباري و اعلاي شالهاي كشميري هست عموما نقش بته جقه و شاخ گوزني آن ديده شده هست .
10- شال يزدي : ترمـه هاي يزدي بـه ترمـه هاي بافت منطقه يزد گفته مي شود كه اكثرا يا راه راه هستند و يا گلهاي شاه عباسي مي خورند كه قديمي و ناياب هستند.
ابزار كار و شيوه بافت ترمـه
دستگاه بافندگي ترمـه ،تقريبا شبيه ساير دستگاههاي نساجي سنتي ،چوبي هست و درون خود مناطق توليد وتوسط صنعتگران محلي ساخته مي شود .اين نوع دستگاهها چهار وردي هست كه وردها توسط پدالهايي كه درون زير پاي بافنـده قرار دارند بــه حركت درون مي آيند .پس از تهيه مواد اوليه و تدارك دستگاه بافندگي كار چله كشي بـه شكلي كه درون بافت ساير منسوجات دست بافت رايج هست انجام و بدنبال آن عمل بافت آغاز مي گردد .هر دستگاه ترمـه نياز بـه يك گوشواره كش دارد كه استادكار درون پشت دستگاه نشسته و گوشواره كش درون بالاي آن قرار مي گيرد کـه كار وي انتخاب و تعيين نخهاي مخصوص جهت ايجاد نقش بر روي پارچه مي باشد و نقوشي كه معمولا بر روي ترمـه هاي ايراني ديده مي شود حاصل و نتيجه همكاري گوشواره كش با استاد هست .
مطالعه و بررسي ترمـه هاي موجود نشان دهنده اين واقعيت هست كه بافت ترمـه كار بسيار مشكل و طاقت فرسايي بوده هست .بافت ترمـه با دستگاههاي سنتي نياز بـه صرف وقت،دقت و مـهارت فراوان بوده و به كمك اين دستگاه مي توان حدود 20 الي 25 سانتي متر ترمـه مرغوب درون طول روز ( معادل 8 ساعت کار مفيد ) بافت ولي با استفاده از دستگاه ژاكارد كه درون حقيقت كار گوشواره كش درون دستگاههاي ساده بافندگي را انجام مي دهد توليد كمي افزايش يافته و به حدود 100 سانتي متر درون روز رسيده هست .يكي از حساس ترين وظايف بافنده انتخاب رنگ و هماهنگي آن مي باشد كه ترمـه باف بايد سعي و دقت بسياري درون آن بكار برد و دشواري اين مطلب وقتي روشن مي شود كه توجه كنيم تارهاي ترمـه بايد همگي داراي يك رنگ و از يك جنس باشند و تنـها انتخاب رنگ درون مورد پودها متفاوت بود ، يعني زمينـه هميشـه ثابت و تنـها درون متن آن مي بايست انتخاب رنگها صورت پذيرد .
در بافتن ترمـه موضوع بسيار حساس ديگر بكار بردن پودها و تارهايي با ضخامت متفاوت و همچنين طريقه بافت يعني گذاردن اين تارهاو پودها درون كنار يكديگر مي باشد و چون رنگ تارهاثابت هست بنابراين درون بيننده تنـها تركيبي از رنگهاي تار و پودها بـه چشم مي خورد كه خود بيانگر دشواري كار بافنده مي باشد .در بافتن شالهاي كشميري معمولا پود را درون زير يك تار و از روي دو تار مجاور رد مي كنند و اين ترتيب درون قسمتهاي ساده شال تكرار مي شود و در نقشـه ها سعي مي شود كه اين ترتيب حفظ گردد ، مگر درون جاهائيكه نقشـه حكم كند كه پود از روي تعداد كمتر يا بيشتري تار رد شود .
نوع ديگر بافت وجود دارد كه زياد متداول نبوده و در آن پودهاي رنگي (پود نقشـه) قسمت اصلي پارچه را تشكيل نمي دهند يعني اگر پود شكافته شود جاي آن خالي نمي ماند و پود ديگري كه زمينـه را تشكيل مي دهد نمايان مي گردد . اكثر شالهاي كشميري طوري بافته شده اند كه قسمت اضافه هر پود را درون رج بعدي بكار اند و پشت ترمـه نخهاي آزاد بـه چشم نمي خورد ولي درون شالهاي كرماني قسمت اضافه پودها درون پشت ترمـه بلااستفاده و آزاد مي ماند ،شالهاي خراسان ويزد نيز مثل شال كرمان پشتشان داراي قسمتهاي اضافه پودهاي رنگي هست .
رنگهايي كه اطلاعاتي از آنـها باقي مانده هست :
نوع منبع رنگ رنگ نوع منبع رنگ رنگ
رناس نارنجي ـ قرمز جفت بنفش ـ قرمز
برگ حنا قرمز ـ قهوه اي زعفران آبي يا آبي تيره
ريشـه توت زرد پوست گردو قهوه اي ـ خاكستري
زردچوبه زرد پررنگ برگ مو زرد روشن
برگ توت زرد روشن برگ چاي زرد ـ قهوه اي
پوست انار قهوه اي ـ خاكستري كنده درخت بقم بنفش ـ سياه
پوست بلوط قرمز مايل بـه قهوه اي پوست خشخاش قهوه اي
برگ سماق قرمز ـ قهوه اي پوست درخت سيب قهوه اي ـ زرد
يكي از وظايف مـهم و مشكل بافنده ترمـه انتخاب رنگ و جور كردن آنـها ميباشد كه اين جور كردن يا از طريق رنگهاي متجانس و داراي هارموني انتخاب مي شود يا حتي ممكن هست از انتخاب رنگ متضاد درون يك فرم مشخص نيز نوعي تجانس و زيبايي بـه چشم بخورد كه اين مسئله يك راز درون هنر ترمـه ايران هست .
كاربرد ترمـه درون گذشته و حال
ترمـه درون زمانـهاي گذشته مصارف متنوع و گوناگوني داشته هست كه از جمله:دوختن لباسهاي فاخر،اشرافي ، پرده، جانماز، خلعتي و... را مي توان نام برد . امروزه نيز از ترمـه بـه عنوان پارچه مبلمان ـ پشتي و روميزي و ... استفاده مي شود . مصرف كنندگان ترمـه درون گذشته بيشتر رجال و اشراف و پادشاهان بوده اند و در زمان حال اغلب اقشار متوسط و بالاي جامعه هستند كه آن را بعنوان هديه درون عروسي ها و در اعياد و مراسم رسمي و خانوادگي بـه يكديگر تقديم مي كنند .
وضعيت ترمـه درون حال و گذشته
صنعت ترمـه قبل از ورود پارچه ها و منسوجات بافت كارخانـه هاي ماشيني غرب بـه ايران از رونق چشمگيري برخوردار بوده هست و بـه دليل مصارف و كاربرد متنوع آ ن درون بين طبقات مرفه بـه بخشي از نيازهاي مصرفي پاسخ داده هست به طوريكه تعداد دستگاههاي بافندگي درون زمان قديم درون يزد حدود 500 الي 700 دستگاه مي رسيده هست اما درون زمان حال اين صنعت دستي تقريباً منسوخ شده هست .
علل نابودي ترمـه درون ايران
صنعت بافت پارچه درون قرن 19 ، يعني درون اواخر حكومت قاجاريه با گسترش مناسبات سرمايه داري كه بـه صورت جبري و اجتناب ناپذير بـه فراخناي گيتي هجوم آورده بود و در پي غارت مواد خام و تصاحب بازارها جهت فروش كالا و سود بيشتر ، مواجه بود .
ساختار ايران درون آن مقطع دچار يك ضعف مضاعف بود : از يك طرف بـه دليل ضعف تاريخي و اقتصادي ـ اجتماعي امكان توسعه سرمايه داري و به تبع آن ظهور يك طبقه سرمايه دار قوي با پشتوانـه ملي را عاجز بود و از سوي ديگر، وابستگي حكومت بـه استعمار روس و انگليس بود كه هيچگونـه تحرك و پويايي را درون اقتصاد ملي ايران بر نمي انگيخت و سعي درون فروپاشي صنايع داخلي و نابودي همـه جانبه آن مي کرد و در نـهايت با تسلط يافتن بر حوزه هاي اقتصادي و كنترل و تحت نفوذ درون آوردن سياست داخلي و خارجي توانستند بـه نيات شوم خود جامـه عمل بپوشانند .
علاوه بر اين موارد پايين بودن قدرت خريد مردم -گراني مواد اوليه -مقدار كم بافت درون طول روز ـ ظهور ماشينـهاي پارچه بافي و رقابتهاي بازرگاني را درون اواخر دوره قاجاريه ميتوان بـه عنوان عوامل مؤثر درون منسوخ صنعت ترمـه بـه شمار آورد .
اما مي توان با تقويت باورهاي فرهنگي مربوط بـه اشتغال درون اين حوزه ( صنايع دستي ) ، ارائه امتيازات خاص بـه محدود شاغلين انگشت شمار درون اين رشته هنري و حمايت همـه جانبه از اين هنرمندان ، شاهد تحولي عظيم درون اين رشته باشيم .
[ترمـه چيست؟ - beytoote.com پشم زرین]
نویسنده و منبع | تاریخ انتشار: Mon, 19 Nov 2018 08:29:00 +0000